Müəllif: Pierre Bourdieu[1]
Tərcümə: Daşdəmir Mahmandarov
Sosiologiya bu gün digər elm sahələri ilə müqayisədə iki səbəbdən özünəməxsus çətinliklərlə üz-üzədir. Bir tərəfdən, o, “şəffaflıq illüziyası”ndan qurtulmaq və fərziyyələrdən radikal şəkildə uzaqlaşmaq baxımından ən çox müqavimətlə qarşılaşan sahədir. Digər tərəfdən isə, mədəniyyətin gələcəyinə dair ən fundamental suallara cavab vermək missiyası sosiologiyanın üzərinə qaçılmaz şəkildə yüklənmişdir. Bu iki amil sosiologiyanı heç vaxt yalnız akademik çevrənin dar çərçivəsi ilə məhdudlaşdırmır, əksinə, daim daha geniş və qeyri-müəyyən bir auditoriya ilə əlaqədə saxlayır. Üstəlik, bu əlaqənin çox vaxt yazıçı ilə oxucu, yaxud peyğəmbər ilə davamçıları arasındakı münasibətə bənzər şəkildə formalaşması riski də mövcuddur.
Sosioloq, digər mütəxəssislərlə müqayisədə, daha çox dərəcədə mütəxəssis olmayanların dəyişkən və qeyri-sabit mühakimələrinə məruz qalır. Çünki onun təqdim etdiyi həll yolları yalnız dinləyicilərin gündəlik “öz-özünə yaranmış sosiologiyalarına” uyğun gəldikdə qəbul olunur və yalnız sağlam düşüncə ilə üst-üstə düşəndə təsdiqlənir. Halbuki, sosioloq ortaq qənaətin təqdim etdiyi reallıqları və bu reallıqlar üzərində qurulmuş düşüncə modellərini sorğulamadan qəbul etdiyi andan etibarən, insan haqqında danışmağın hər kəsin təbii haqqı olduğu barədə ümumi razılaşmanı da sükutla təsdiqləmiş olur. Sosioloqun söyləmi gündəlik dil ilə tamamilə ziddiyyət təşkil etdikdə, yaxud onun analizi ilə analiz edilən şəxsin sözləri yalnız dırnaq işarələri ilə ayrıldıqda, hər kəs özünü bir qədər “sosioloq” kimi hiss etməyə başlayır. Bu səbəbdən “Sosioloq olmaq üçün sadəcə insan olmaq kifayətdir” deyənlərlə, sosiologiyanı insanla bağlı ehtiraslarını doyurma vasitəsi kimi görənləri birləşdirən humanist mövqe təsadüfi deyil. Bu mövqe, obyektiv sosiologiyaya yönəlmiş istənilən təşəbbüsün qarşısında müqavimət mərkəzinə çevrilir. İstər refleksivlik illüziyası ilə bağlı inamdan, istərsə də “azad və yaradıcı fərdin toxunulmaz haqlarına” dair inanclardan qaynaqlansın, nəticə dəyişmir.
Sosioloq araşdırdığı mövzu ilə həddindən artıq yaxınlaşdıqda, humanitar elmlərin — əslində insan elmlərinin — son məqsədlərinə dair esxatoloji (axirətə yönəlik) ümidlərlə yaşayan intellektual çevrələrin bu meyllərini görməzlikdən gəlməklə, fərqində olmadan həmin illüziyanın bir hissəsinə çevrilə bilər. O, araşdırma obyektini və öz söyləminin rolunu auditoriyanın gözləntilərinə uyğun olaraq təyin etdiyi anda, insan və onun taleyi ilə bağlı yekun suallara cavab verməyə iddialı bir sistem kimi antropologiyanı da daxil etdiyi məqamda, artıq özünü peyğəmbər mövqeyində görməyə başlayır. Əlbəttə, bu “sosioloq–peyğəmbər” fiqurunun mesajı forma və məzmun baxımından müxtəlif ola bilər: bəzən “dövlət tərəfindən təsdiqlənmiş kiçik peyğəmbər” kimi tələbələrin intellektual, mədəni və ya siyasi azadlıq arzusuna cavab verər; bəzən Wright Mills-in dediyi “alim dövlət adamları”na çevrilərək, nəzəri siyasəti həyata keçirmək və öz konseptual sahəsində hakim olmaq istəyər; bəzən də marginal bir peyğəmbər kimi çıxış edərək, geniş kütlələri insan elmlərinin “son sərhədlərinə” çatdıracağı illüziyası ilə cəlb edər.
Ən ciddi və sistemli şəkildə istifadə olunsa belə, sosioloji dil təbii dilin ortaq söz ehtiyatına müraciət etməyə məcburdur. Amma bu dil, mütəxəssislərdən başqa bir auditoriyaya yönəldiyi anda tez bir zamanda aydınlığını itirir. Beləliklə, sosioloji dil digər elmi dillərlə müqayisədə daha çox təhrifə və qeyri-sabit ifadələrə açıqdır. Hətta diqqətlə qurulmuş anlayışların belə, gündəlik düşüncə qəlibləri ilə qurduğu gizli yaxınlıq çoxmənalılıq oyunlarına şərait yaradır. Bu cür oyunlar, peyğəmbərvari ikili mənaları və bilərəkdən yaradılmış anlaşılmazlıqları təşviq edir. Bachelardın dediyi kimi: “Hər kimyaçı öz içindəki simyaçı ilə mübarizə aparmaq məcburiyyətindədirsə, hər bir sosioloq da auditoriyasının ondan gözlədiyi ‘sosial peyğəmbərlə’ savaşmaq məcburiyyətindədir.”
Sosioloji dilin sadə görünən, lakin alimi görkəmli edən bəzi ifadələrdən istifadəsi; ortaq qənaətin sözləri ilə texniki terminlərin yan-yana gətirilməsi; müxtəlif sahələrə toxunan dilin seçilməsi — bütün bunlar ezoterik bir görünüş altında, əslində peyğəmbərliyə xas olan bir dil yaradır. Bu dil sosioloqa əlverişli bir maska təqdim edir. Peyğəmbərvari sosiologiya, gündəlik təcrübədə dağınıq şəkildə mövcud olan varoluşsal sualları bir araya toplayaraq, guya sistemli şəkildə təqdim etdikdə, əslində ortaq qənaətin məntiqi ilə üst-üstə düşür. Ən çox sevilən sadə izahlar ümumiyyətlə “təbiət” anlayışına əsaslanır. Televiziya kimi gündəlik fenomenlərdən çıxış edib “qlobal dəyişiklik” kimi böyük prosesləri izah etməyə çalışan peyğəmbərvari söyləmlər bunun ən bariz nümunəsidir. Halbuki Nietzsche xəbərdarlıq edirdi: “Hər həqiqət sadədir. Bu, ikili bir yalan deyilmi? Naməlumu məluma endirmək yükü azaldır, zehnə rahatlıq verir, güc hissi bəxş edir. İlk prinsip: Hər hansı bir izah, heç bir izah olmamasından yaxşıdır. Amma əsl məsələ insanı narahat edən təsvirlərdən xilas olmaqdır. Buna görə də istifadə etdiyimiz alətlərin etibarlılığını sorğulamırıq; naməlumu məluma çevirən ilk təsvir o qədər faydalıdır ki, nəhayət ‘həqiqət’ kimi qəbul edilir.”[2]
Sadə izahların cazibəsi istər arxayınlıq, istərsə də təşviş yaratmaq məqsədilə istifadə olunsun, istərsə bütövü bir hissədən çıxarma (pars pro toto), istər məntiqi səhvlərlə işləsin, istərsə də spontan analojilərin gücündən faydalansın — bütün hallarda onun təsir gücü gündəlik “spontan sosiologiya” ilə qurduğu dərin əlaqədən qaynaqlanır. Marx da qeyd etmişdi: “Analogiyalar vasitəsilə hər şeyi hər şeylə əlaqələndirən o gözəl ədəbi ifadələr ilk dəfə eşidildikdə dərin məna daşıyırmış kimi görünə bilər, xüsusilə də ən fərqli şeyləri bir-birinə bənzədirdilərsə. Ancaq bu ifadələr elmi məna daşıyırmış kimi davamlı təkrarlananda, sadəcə gülünc görünürlər; bunlar hər şeyi bərabərləşdirən, əsassız düşünən və bütün elmləri dilinə dolayan zehinlər üçündür.”[3]
[1] Bu hissə Pierre Bourdieu, Jean-Claude Chamboredon və Jean-Claude Passeron`un birlikdə qələmə aldıqları Le métier de sociologue. Préalables épistémologiques əsərindən götürülmüşdür.
[2] F. Nietzsche, Gotzen-Dämmerung, Kritische Studienausgabe, Volş 6, ed. G. Colli and M. Montinari. Munich: Deutscher Tashenbuch Verlag, and Berlin & New York: de Gruyter, 1989, s. 59.
[3] K. Marx, Fondements de la Critique de l`Economie politique, t. I (Fransızca tərcüməsi: R. Dangeville), Anthropos, Paris, 1967, s. 240.
